متن صحیح صلوات برحضرت زهرا(سلام الله علیها)

یکی از متنهای عربی که در قرن هفتم برای اظهار ارادت به پیشگاه حضرت زهرا(صلوات الله علیها) نوشته شده و در سالیان اخیر رواج یافته و برخی از مداحان محبوب ما نیز آن را در آغاز مراسم تلاوت می کنند حاوی عباراتی بر خلاف بلاغت است که خوب است به آن پرداخته شود. در ادامه این متن را می آورم و زیر برخی از واژه ها که نامناسب به نظر می رسند خط می کشم و آنگاه درباره هر یک از آنها توضیحاتی عرض می کنم:
" اللَّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَ زِدْ وَ بَارِکْ عَلَى السَّیِّدَةِ الْجَلیلَةِ الْجَمِیلَةِ الْمَعْصُومَةِ الْمَظْلُومَةِ الْکَرِیمَةِ النَّبِیلَةِ الْمَکْرُوبَةِ الْعَلِیلَةِ ذَاتِ الْأَحْزَانِ الطَّوِیلَةِ فِی الْمُدَّةِ الْقَلِیلَةِ الرَّضِیَّةِ الْحَلِیمَةِ الْعَفِیفَةِ السَّلِیمَةِ الْمَجْهُولَةِ قَدْراً وَ الْمَخْفِیَّةِ قَبْراً الْمَدْفُونَةِ سِرّاً وَ الْمَغْصُوبَةِ جَهْراً سَیِّدَةِ النِّسَاءِ الْإِنْسِیَّةِ الْحَوْرَاءِ أُمِّ الْأَئِمَّةِ النُّقَبَاءِ النُّجَبَاءِ بِنْتِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ الطَّاهِرَةِ الْمُطَهَّرَةِ الْبَتُولِ الْعَذْرَاءِ فَاطِمَةَ التَّقِیَّةِ النَّقِیَّةِ الزَّهْرَاءِ ... "
 

سند این متن:
این صلوات در هیچ کتاب حدیثی شیعه به عنوان روایت منقول از معصوم(ع) نیامده است بلکه به تصریح علامه مجلسی(ره) بخشی از دعای توسلی است که خواجه نصیرالدین طوسی (متوفای 672هجری) در قرن هفتم نوشته اند[1] و در واقع ابداع و نوآوری شخصی ایشان است. به همین دلیل برخی از مداحان عزیز آن را به فراخور مجالس تلخیص و چکیده ای از آن ارائه می کنند زیرا این متن اساسا سخن معصوم(ع) نیست.
 

بررسی واژه های این متن:
برخی از کلمات این صلوات بر خلاف بلاغت (بر خلاف مقتضای حال) است از جمله واژه های زیر:
واژه الجمیلة: اینکه در هنگام درود فرستادن بر صدیقه کبری (صلوات الله علیها) پیش از آنکه به عصمت و مظلومیت و علم ایشان اشاره کنیم به "زیبایی" آن حضرت بپردازیم از چند جهت نامناسب است. اساسا در عزای هیچ بانویی اگر بخواهند به صاحب عزا تسلیت بگویند به زیبایی بانو اشاره نمی کنند. چنین سخنی به ویژه در فرهنگ عرب زشتی بیشتری دارد.

به عنوان مثال وقتی "متنبی" شاعر بزرگ عرب در رثای مادر سیف الدوله حمدانی گفت: "صلاة الله خالقِنا حّنوط  --- علی الوجهِ المُکَفَّنِ بِالجَمالِ" بر او خرده گرفتند که تصریح کردن به زیبایی مادر امیر بر خلاف ادب و زشت است.[2] وانگهی در توصیف برگزیدگان الهی آنچه مهم است و در زیارتها و صلواتهایی که از معصومان(ع) نقل شده مورد تأکید قرار دارد "جنبه های معنوی، علم، جهاد، عمل صالح و فضایل الهی" است.

در هیچ زیارت یا صلوات معتبری که از معصومان(ع) نقل شده باشد ندیده ایم که بر زیبایی یکی از اولیای الهی تأکید ویژه شده باشد.[3] حتی درباره انبیا و اوصیا که مرد بودند نیز بر زیبایی آنها تأکید نمی شود چه رسد به زنان والامقام. اساسا در فرهنگ مسلمانان تأکید بر ویژگیهای جسمی زنان امری مطلوب به شمار نمی رود. قرآن کریم حتی درباره مردان عالیقدری همچون حضرت یوسف(علیه السلام) که زیبایی اش نیز مورد اجماع است صرفا بر توانایی ها و ویژگیهای علمی، معنوی و اخلاقی اش تأکید می فرماید. در قرآن زیبایی یوسف (ع) صرفا از زبان زنان اشرافی مصر نقل شده که گفتند: " ما هذا بَشَرا إن هو إلا مَلَک کَریم " (سوره یوسف، آیه 31).

شاید با بیان دو مثال بتوان عدم بلاغت تعبیر "الجمیلة" در صلواتی که خواجه نصیر(ره) انشاء فرموده اند را ملموس تر بیان کرد:

مثال نخست: فرض کنید می خواهیم متنی برای بزرگداشتِ یک مرجع عالیقدر تقلید بنویسیم. آیا مناسب است که بگوییم: " دورد بر این فقیه جلیل القدر، خوشگل، مظلوم، آگاه به زمان ". ناسازگار بودن کلمه "خوشگل" با بخشهای دیگر این عبارت کاملا محسوس است. مثال دوم: اگر بر فرض خواهر یک مرجع تقلید وفات کرده باشد و رئیس جمهور بخواهد پیام تسلیتی برای آن مرجع ارسال کند آیا ممکن است بگوید : " خواهر گرامی شما زیبا و بافضیلت بودند"؟!!!

بنابراین به کار بردن کلمه "الجمیله" در صلوات بر حضرت زهرا(س) مناسب نیست و هر سخن جایی و نکته مکانی دارد. البته اگر اهل بیت(ع) خودشان هنگام زیارت مادر آسمانی خود بر زیبا بودن آن حضرت تأکید فرموده بودند ما نیز کاملا تبعیت می کردیم.

واژه العلیلة: این واژه دو معنا می تواند داشته باشد. یک معنای آن که به ذهن ها آشناتر است "بیمار و ناتوان" است. در اینصورت خطاب کردن حضرت زهرا(س) به عنوان "بانوی بیمار ناتوان" دچار همان اشکالی است که عبارت "امام زین العابدین بیمار" دچار آنست زیرا حضرت زهرا(سلام الله علیها) صرفا پس از وفات پیامبر(ص) و بر اثر مصائب عظیمی که بر ایشان وارد شده بود بیمار شدند وگرنه در طول عمر شریفشان همواره سالم و تندرست بودند. اینکه بخاطر یک دوره بیماری در پایان عمر شریف ایشان لقب "بیمار ناتوان" به ایشان بدهیم مناسب نیست. معنای دومی که در کتب لغت عربی برای واژه "العلیلة" ذکر شده "بانوی همواره خوشبو" است[4] که این نیز دچار همان اشکالی است که واژه "الجمیلة" دچارش بود و به آن پرداختیم.

واژه المغصوبة: این واژه به همین صورت در یکی دیگر از زیارتها که حتی در آثار قدما یافت می شود نیز وجود دارد[5] گرچه آن زیارت نیز توسط معصوم(ع) انشاء نشده است و از نوشته های علماست. البته در یک زیارت دیگر به صورت " المغصوبة حقها" آمده که هیچ اشکالی بر آن وارد نیست زیرا حق آن بانوی آسمانی را غصب کرده اند. اما اگر کلمه "حقها" ذکر نشود  و کلمه "المغصوبة" به تنهایی ذکر شود معنای دیگری به ذهن عرب متبادر می شود که هیچ تناسبی با تمجید و تکریم سرور زنان بهشت ندارد. بنده از توضیح بیشتر معذورم و دوستان فاضلم را به روایت شماره 9 باب حد القاذف در کتاب کافی کلینی ارجاع می دهم.[6] در هر حال به کار بردن این واژه بدون واژه "حقها" مناسب متون زیارت و صلوات نیست. نکته جالب اینست که برخی از علمای عالیقدر متقدم شیعه که عرب بودند همچون شیخ مفید صرفا زیارتهایی را نقل کرده اند که واژه "المغصوبة" را نداشته باشد.[7]

واژه العذراء: عذراء از نظر لغوی یعنی دوشیزه(باکره). این لقب خاص حضرت مریم(س) است که بدون ازدواج و در حالی که دوشیزه بودند حامله شدند. بنابراین وقتی به دوشیزه بودن آن حضرت اشاره می شود در واقع اشاره به یک اعجاز الهی و نیز اشاره به حلالزاده بودن حضرت مسیح(ع) است. این لقب حضرت مریم(س) را برخی برای حضرت زهرا(س) نیز ذکر کرده اند که مستند روایی اش معلوم نیست یعنی معلوم نیست برگرفته از احادیث اهل بیت(ع) باشد. شاید کسانی که این لقب را برای حضرت صدیقه کبری(صلوات الله علیها) ذکر کرده اند اعتقاد داشته اند آن حضرت نیز به نحو معجزه آسایی حتی بعد از ولادت اولاد طاهرینشان دوشیزه بوده اند. البته وجود چنین معجزاتی خلاف عقل یا شرع نیست ولی تا زمانی که حدیث معتبری از اهل بیت(ع) در این مورد نداریم نباید وارد این جزئیات شویم و آن را به فرهنگ عمومی شیعه تزریق کنیم. بر فرض که آن حضرت به نحو معجزه آسایی چنین بوده باشند در مقام صلوات و زیارت مناسب به نظر نمی رسد به چنین امری تصریح شود. آنچه مناسب است تأکید بر فضایل معنوی و علمی و جهاد و عمل صالح آن حضرت است که هم جنبه الگو بودن و ابعاد تربیتی دارد و هم مطابق شیوه قرآن و اهل بیت (ع) است. البته اگر اهل بیت(ع) خودشان هنگام زیارت مادر آسمانی خود بر دوشیزه بودن آن حضرت تأکید فرموده بودند ما نیز کاملا تبعیت می کردیم وگرنه تأکید بر این امور ممکن است جسارت باشد.

واژه الْمَخْفِیَّة : این واژه در عربی فصیح به معنای "پنهان، نهفته و مخفی" به کار نرفته است زیرا فعل "خَفِیَ" به معنای پنهان و مخفی بودن یک فعل لازم است و اسم مفعول از آن ساخته نمی شود. کلمه " الْمَخْفِیَّة" دستکم تا چند صد سال اخیر در میان عربهای فصیح و اصیل به کار نمی رفت و فصیح شمرده نمی شد. این واژه تنها توسط برخی از نویسندگان غیرعرب که متنهای عربی می نویسند به کار رفته است و از نظر ادبی درست نیست. به جای این کلمه باید از کلمه هایی مثل "الخافیة" یا " الْخَفِیَّة " "المُخفاة" استفاده شود یا واژه هایی همچون "المستورة "، " المُخَبَّأة "، "المغمورة"، "المکتومة" و امثال آن استفاده شود.

ممکن است کسانی بگویند اشکالاتی که بیان شده با توجیهات و تأویلاتی قابل پاسخ دادن است. در پاسخ این عزیزان باید گفت: در یک متن دینی و مذهبی باید از فصیحترین و بلیغترین عبارات استفاده شود نه اینکه واژه هایی به کار ببریم که بعدا مجبور شویم با شیوه های تکلف آمیز آن را توجیه و تأویل کنیم. خوب است هنگام اظهار ارادت به پیشگاه حضرت زهرا(س) بر همان ابعاد شخصیتی آن حضرت که در احادیث معتبر مورد تأکید قرار گرفته یاد کنیم و از هر عبارتی که ممکن است در شأن آن حضرت نباشد یا از فصاحت و بلاغت به دور باشد بپرهیزیم.

اگر برخی از عزیزان مداح و سخنران علاقه دارند یک بند پالایش شده و آهنگین از متنی که توسط خواجه نصیرالدین طوسی(ره) نوشته شده استخراج کنند که از اشکالات فوق عاری باشد و بتوانند در آغاز مراسم تلاوت کنند متن زیر پیشنهاد می شود که آن را نیز می توان طبق اقتضای جلسات تلخیص نیز کرد:
" اللَّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَ زِدْ وَ بَارِکْ عَلَى السَّیِّدَةِ الْجَلیلَةِ الْمَعْصُومَةِ، الْکَرِیمَةِ الْمَظْلُومَةِ، النَّبِیلَةِ الْمَکْرُوبَةِ، ذَاتِ الْأَحْزَانِ الطَّوِیلَةِ، فِی الْمُدَّةِ الْقَلِیلَةِ، الْعَفِیفَةِ الرَّضِیَّةِ الْحَلِیمَةِ ، التَّقِیَّةِ النَّقِیَّةِ الْمُطَهَّرَةِ ، الْمَغْصُوبَةِ حقُّها جَهْراً، الْمَدْفُونَةِ سِرّاً، الْمَجْهُولَةِ قَدْراً، المُعَفّاةِ قَبْراً و، سَیِّدَةِ النِّسَاءِ، الْإِنْسِیَّةِ الْحَوْرَاءِ، اُمِّ الْأَئِمَّةِ النُّقَبَاءِ و السَّادَةِ النُّجَبَاءِ، زوجةِ سِیِّدِ الأوصیاءِ، بِنْتِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ فَاطِمَةَ الطَّاهِرَةِ الزَّهْرَاءِ ... "

پاورقی:

[1] . زاد المعاد - مفتاح الجنان، محمدباقر مجلسی، ص: 400
[2] . جواهر الآداب و ذخائر الشعراء و الکتاب، ابن سراج، ج‏1 ، ص: 582 و  الذخیرة فی محاسن أهل الجزیره، شنترینى، ج‏2، ص: 369
[3] . البته کفعمی نیز متن دیگری ذکر کرده که حاوی واژه "الجمیلة" است ولی خود تصریح کرده که خطبه ی یکی از علماست یعنی حدیث نیست. المصباح (جنة الأمان الواقیة)، کفعمی ، ص: 718
[4] . لسان العرب، ابن منظور ، ج‏11، ص: 471
[5] . من لا یحضره الفقیه، ج2 ، ص573 و تهذیب الاحکام ، ج6 ، ص10
[6] . الکافی، کلینی، ج7 ، ص206 ، روایت شماره  9 و من لا یحضره الفقیه، ج4 ، ص55 ، روایت شماره 5086 و تهذیب الاحکام ، ج10 ، ص67 ، روایت شماره 14
[7] . کتاب المزار- مناسک المزار، شیخ مفید ، ص: 177 تا 179. گویا در برخی از نسخه های کتاب المزار شهید اول که وی نیز عرب لبنانی بوده عبارت "المغصوبة" وجود ندارد. المزار، شهید اول، ص

23

بازیابی شده از https://dana.ir/271306